Adam Hanuszkiewicz

Ur. 16 VI 1924 we Lwowie. Zm. 4 XII 2011 w Warszawie.

Aktor i reżyser teatralny, wieloletni dyrektor Teatru Powszechnego, Teatru Narodowego, Teatru Nowego w Warszawie, współtwórca i naczelny reżyser Teatru Telewizji. Autor rewolucyjnych inscenizacji, które przeszły do historii teatru II połowy XX wieku.

W 1944 roku wstąpił do zespołu teatralnego Wojska Polskiego. Egzamin zdał eksternistycznie w 1946 roku w Łodzi przed komisją złożoną z Leona Schillera, Edmunda Wiercińskiego, Jacka Woszczerowicza i Aleksandra Zelwerowicza. Karierę rozpoczynał w teatrach w Rzeszowie, Jeleniej Górze, Krakowie, warszawskich Rozmaitościach i poznańskim Teatrze Polskim.

Nowy rozdział w jego biografii otworzyło przeniesienie się na stałe do Warszawy, zdobycie uprawnień reżyserskich i objęcie dyrekcji Teatru Powszechnego (1963). Na tej scenie kształtowało się zjawisko nazwane „teatrem Hanuszkiewicza”, budowane głównie oryginalnymi inscenizacjami dramatu romantycznego (Fantazy Słowackiego, w którym Hanuszkiewicz grał główną rolę, 1967; Kordian, 1970), a także adaptacjami prozy (Zbrodnia i kara wg Dostojewskiego z rolą Raskolnikowa, Przedwiośnie wg Żeromskiego, Kolumbowie rocznik 20 wg Bratnego).

W latach 1962-1963 był aktorem i reżyserem w Teatrze Dramatycznym w Warszawie. Obok Gustawa Holoubka i Jana Świderskiego, nazywany był gwiazdą tej sceny. Tutaj reżyseruje Płatonowa Czechowa – pierwszą polską inscenizację tego dramatu. Tytułowego Płatonowa zagrał Gustaw Holoubek. Na scenie towarzyszyły mu Janina Traczykówna, Katarzyna Łaniewska, Elżbieta Czyżewska. Za spektakl Hanuszkiewicz otrzymał Order Sztandaru Pracy II klasy, II nagrodę za inscenizację i reżyserię oraz nagrodę zespołową za próbę nowej interpretacji dramaturgii Czechowa na II Ogólnopolskim Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach. Spektakl podzielił jednak opinie krytyków teatralnych:

(…) Spektakl, mimo tragicznie spląta­nych węzłów akcji i mimo zakończe­nia godnego tragedii szekspirowskiej, jest farsowy i raz po raz na widowni rozlegają się wybuchy śmiechu. Jak w takich warunkach główny bohater potrafi budzić chwilami wzruszenie (a budzi je mimo wszyst­ko) to pozostanie już tajemnicą Gu­stawa Holoubka, którego gra dominowała wyraźnie nad grą całego zespołu i stanowiła nieodparty magnes. Na dobro reżysera należy zapisać i to, że nie starał się odrealniać Czechowa, którego, rzecz oczywista, nie wolno odrywać od ziemi, gdyż zawie­szony w próżni traci całkowicie rację bytu i swoje najmocniejsze argumen­ty artystyczne. (Karolina Beylin, „Express Wieczorny” nr 211, 1962)

(…) To Jest zatem głównym za­daniem dramaturga, biorącego Płatonowa na współczesny warsztat sceniczny: opracowa­nie tekstu. Jestem zdania, że Adam Hanuszkiewicz w roli adaptatora miał równie tros­kliwą jak szczęśliwą rękę. Czy­tajcie, powtarzam, oryginał Płatonowa. Natraficie tam na tuzin spraw ubocznych, rozsadzających budowę sztuki, na galerię osób, dla głównego tematu zbędnych. Hanuszkie­wicz bez litości skreślił te po­stacie z przedstawienia, zre­dukował wątki do koniecz­nych. Pod tym względem ro­bota teatru była trafna, sprę­żysta, w zasadzie bez zarzutu. Ale to dopiero część pierw­sza niezbędnych działań, jeśli Płatonow ma zwyciężyć w teatrze. Druga część wyraża się w znalezieniu klucza do interpretacji scenicznej tego rozpalonego utworu (pod tytu­łem Ce fou de Platonow grał go z ogromnym powodze­niem Jean Vilar w Theatre National Populaire). I tego klucza Hanuszkiewicz-reżyser nie znalazł. A raczej - zna­lazł aż dwa klucze, ale oba połamał, manipulując nieo­strożnie w zamku. (JASZCZ, „Trybuna Ludu” nr 247, 1962)

W 1963 zagrał rolę Harry’ego w Zjeździe Rodzinnym Eliota w reż. Bohdana Poręby, o której to roli pisano: „Rola Harry'ego znalazła pełny i dosko­nały wyraz w kreacji Adama Hanuszkiewicza, który nadał jej cały nerwowy nie­pokój wizyjnego opętania bohatera, za­patrzonego w otchłań zatracenia. Plasty­ka twarzy, ruchów, postaci wtóruje tona­cji głosu sugestią, jedynego w swoim ro­dzaju, artystycznego obrazu. Hanuszkie­wicz pewnymi krokami zbliża się do szczebla, który mu zabezpiecza trwałą pozycję wśród wybitnych reprezentantów sceny polskiej.” (Jan Nepomucen Miller, „Głos Nauczycielski” nr 16, 1963) kolejno reżyseruje i gra Pułaskiego w Księdzu Marku Słowackiego w Teatrze Dramatycznym. Spektakl okrzyknięty został wydarzeniem teatralnym, popisem aktorskich i reżyserskich umiejętności. W rolach głównych – Józef Duriasz, Zofia Rysiówna i Jan Świderski.

„Ten lud widzę cały chory,

Wszędy, gdzie oczyma skinie,

Widzi ognie i upiory.

A ja wszędy w tej krainie

Widzę jedną wielką bliznę,

Jedną moją cierpiącą ojczyznę!

Słowa te wypowiada (…) grający Kazimierza Pułaskiego reżyser przedstawienia (…). I ma to chyba wymowę symboliczną. Hanuszkiewicz jako reżyser spojrzał bowiem na Księdza Marka oczami Pułaskiego. (…) [Przedstawienie] jest opowieścią o różnych, bardzo wielu polskich sprawach, ciągle podobnych – rzeczą o Polsce, ale przedstawioną bez obsesji i egzaltacji, spokojnie, już prawie obiektywnie, choć gorąco i wzruszająco. W takiej relacji Ksiądz Marek okazał się wielką niespodzianką.” (Andrzej Władysław Kral, „Teatr” 1963 nr 12)

W roku 1968 Hanuszkiewicz objął Teatr Narodowy, którym kierował do 1982. Sięgał tam przede wszystkim do klasyki polskiej, deklarując ambicję jej współczesnego odczytania, co w inscenizatorskiej praktyce oznaczało daleko idące ingerencje w materię tekstu. Powtarzał, że „robi teatr, a nie literaturę”, i demonstracyjnie posługiwał się bogatym instrumentarium teatru, w którym na równi ze słowem miejsce uprzywilejowane zajmowała muzyka oraz szeroko rozumiany ruch sceniczny (fechtunek, taniec czy pantomima).[1] W latach 1989-2007 był dyrektorem Teatru Nowego w Warszawie.

Wybitną rolę odegrał Hanuszkiewicz jako pełen inwencji twórca, który właściwie stworzył język Teatru Telewizji (m.in. Apollo z Bellac Giraudoux, 1957; Beniowski Słowackiego, 1966; Pan Tadeusz Mickiewicza, 1966 i 1971; Telepatrzydło pana Prusa, 1968; Opowieści mojej żony, 1974).[2]

[1] B. Osterloff, Adam Hanuszkiewicz w: Encyklopedia Teatru Polskiego, http://www.encyklopediateatru.pl/autorzy/1451/adam-hanuszkiewicz

[2] B. Osterloff, Adam Hanuszkiewicz w: Encyklopedia Teatru Polskiego, http://www.encyklopediateatru.pl/autorzy/1451/adam-hanuszkiewicz

Mówiona encyklopedia teatru polskiego