Janusz Gajos

Ur. 23 września 1939, Dąbrowa Górnicza.

Jeden z najwybitniejszych polskich aktorów. Także pedagog, fotografik.

Debiutował jako adept w Teatrze Dzieci Zagłębia w Będzinie. Nim podjął studia na wydziale aktorskim Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi zaliczył kilka nieudanych prób dostania się na tę uczelnię. Po ukończeniu studiów w 1965 r., został zaangażowany do Teatru im. Jaracza w Łodzi. Początki jego pracy aktorskiej wiążą się z oszałamiającą popularnością serialu Czterej pancerni i pies. Zaciążyła ona mocno na karierze Gajosa, ale aktorowi udało się z czasem wyzwolić z sukcesu roli Janka. Swój dorobek wzbogacił wieloma innymi kreacjami teatralnymi, filmowymi i telewizyjnymi.

Po pięciu latach przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował najpierw teatrze Komedia, następnie Polskim i dłużej w Kwadracie.  Gustaw Holoubek zaangażował Janusza Gajosa do Teatru Dramatycznego od sezonu 1980/81. Anegdota głosi, że Holoubek zadzwonił do aktor i zapytał: “Panie Januszu, ktoś mi powiedział, że ja jestem tępy, bo nie wpadłem na to, że pan od dawna powinien być u nas w teatrze. Co pan na to?”. Gajos w tym czasie cieszył się ponownie popularnością przede wszystkim dzięki rolom komediowym, szczególne powodzenie przyniosła mu postać Tureckiego w telewizyjnym Kabarecie Olgi Lipińskiej. Ale miał też zauważoną rolę w filmie Milioner, w której aktor pokazywał nowe możliwości.

Pierwszą rolą Gajosa na scenie Dramatycznego był Probierczyk w inscenizacji Jak wam się podoba Szekspira, przygotowanej wspólnie przez zespół teatru. Recenzenci przyjęli premierę bez entuzjazmu, chwaląc przede wszystkim Jadwigę Jankowską-Cieślak w roli Rozalindy oraz przekład Czesława Miłosza, który tamtej jesieni został laureatem literackiej Nagrody Nobla. O Gajosie Wojciech Natanson napisał: “Janusz Gajos jest wybornym aktorem komediowym. Ale ra­czej w repertuarze współczes­nym. Choć kunsztowna sofistyka błazna znalazła sprawny wyraz, zabrakło swobody. Oraz sugestii, że trefniś wyraża prawdy głęb­sze, ukryte pod pozorami para­doksów”. (“Życie Warszawy” 1980 nr 289).

Następną premierą z udziałem Gajosa był Biedaczek wg Świętoszka Moliera w reżyserii Marka Walczewskiego. Aktor zagrał rolę Orgona u boku Gustawa Holoubka. Spektakl miał premierę na tydzień przed wprowadzeniem stanu wojennego, więc nie ukazało się wiele recenzji. Wojciech Natanson napisał: “Orgon, w interpretacji Janusza Gajosa, to nie tyle fanatyk, co prostak brutalny wobec słabszych, usłużny (lub zachwycony) wobec Biedaczka” (“Życie Warszawy” 1982 nr 8).

Głośną premierą była adaptacja “Dwóch głów ptaka” wg powieści Władysaława Terleckiego, wyreżyserowana na Małej Scenie przez Andrzeja Łapickiego (30 XII 1982). Zbiegła się ona z brutalnym zakończeniem dyrekcji Gustawa Holoubka. Spektakl, przywołując epizod z historii Powstania Styczniowego, korespondował z nastrojami wciąż trwającego stanu wojennego, choć występował nieco na przekór martyrologicznym emocjom. Janusz Gajos zagrał rolę pułkownika Tuchołki, jednego z carskich oficerów, którzy prowadzą śledztwo w sprawie ostatniego naczelnika powstania w Warszawie. Partnerował m.in. Gustawowi Holoubkowi (którego później zastąpił Andrzej Łapicki) i Piotrowi Fronczewskiemu. “Janusz Gajos gra płk. Tuchołkę, który mówi, że ma ‘dwa serca’: łagodne wo­bec więźniów posłusznych, nie­ubłagane wobec opornych. Czu­jemy, że ten młody jeszcze urzędnik, zapewne myślący o karierze, jest zdolny do stoso­wania metod strasznych. Ale potrafi udawać wyrozumiałego” – pisał Wojciech Natanson. (“Życie Warszawy” 1983 nr 3). A Józef Szczawiński dodawał: “Tuchołko to tak, jak go zagrał Janusz Gajos oprawca, skradają­cy się, ukazujący tylko z dala pa­zury, zdradzający się nerwowym gestem. Oschły, rzeczowy i jak­by śliski oficerek z III oddziału w Petersburgu” (“Słowo Powszechne” 1983 nr 42).

Warto pamiętać, że w tym samym roku Gajos zagrał swoją głośną rolę majora UB w Przesłuchaniu Ryszarda Bugajskiego. Film jednak nie został jednak wtedy dopuszczony do premiery kinowej. 

Ostatnia rola zagrana przez aktora w Teatrze Dramatycznym pochodziła z klasycznego repertuaru komediowego. Wesele Figara Beaumarchaise w reżyserii Witolda Skarucha było niejako podzwonnym dla zespołu Teatru Dramatycznego, który zaczął się rozpadać po zwolnieniu z dyrekcji Gustawa Holoubka. Recenzenci nie ukrywali tego faktu, ale zauważyli rolę Figara: “Janusz Gajos w roli tytułowej - ot, co nadaje temu spektak­lowi właściwy wymiar i ponad­czasowy wydźwięk. Może nieco przyciężki jako Figaro, może za mało ruchliwy, a jednak to on trzyma całe przedstawienie. Jest w nim coś z Kubusia Fatalisty, jest i głębsza refleksja, jaką nosi dziś w sobie każdy Polak, ale nade wszystko - dźwięczy w jego interpretacji owa gorycz życiowego niespeł­nienia, gorycz Figara” – pisał Paweł Chynowski (“Życie Warszawy” 1983 nr 268). A Zofia Sieradzka na łamach “Teatru” tak charakteryzowała rolę: “Figaro Janusza Gajosa jest oczywiście starszy, z wyraźnie przybraną postawą wesołka i lo­kaja. Charakterystyczny ton gło­su i przerysowany gest to mas­ka, pod którą kryje się osobliwy obserwator życia i filozof. Te partie sztuki, w których Figaro atakuje niesprawiedliwość i nie­równość społeczną czy konkret­ne wynaturzenia praw, łaska­wych dla uprzywilejowanych, a bezwzględnych dla maluczkich, wypowiada Gajos jak gdyby od siebie, wyraźnie odrzucając sce­niczną pozę. Dzięki temu potra­fi przekazać gorzką dojrzałość Figara i uprawdopodobnić wszy­stkie tyrady serio, tak wielką ro­lę odgrywające w tej komedii” (“Teatr” 1983 nr 12). 

W biografii Janusza Gajosa autorstwa Elżbiety Baniewicz (Wyd. Marginesy, Warszawa 2013) zacytowana jest wypowiedź aktora: “Gustaw Holoubek powtarzał zawsze, że aktorowi  na scenie musi być wygodnie, musi znaleźć taką sytuację, żeby czuć się w niej naturalnie i swobodnie. Nauczył nas takiego zachowania na scenie i za kulisami. Po jego odjeściu nie było już o tym mowy. Chodziłem wokół Pałacu Kultury i nie wiedziałem, co ze sobą zrobić”. Gajos nie został dłużej w zespole Teatru Dramatycznego, którego dyrekcję objął Jan Paweł Gawlik. Przeniósł się do Teatru Powszechnego, gdzie występował do 2002 roku.

Od 2003 roku należy do zespołu Teatru Narodowego. Zagrał wiele znakomitych ról w teatrze, filmach fabularnych i w przedstawieniach Teatru Telewizji, które przyniosły mu również szereg nagród, a przede wszystkim szacunek publiczności i opinię najwybitniejszego polskiego aktora po śmierci Tadeusza Łomnickiego, Gustawa Holoubka i Zbigniewa Zapasiewicza. Był również wykładowcą w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi oraz w Akademii Teatralnej w Warszawie. Para się fotografią artystyczną.