August Grodzicki: Pierwsze trzydziestolecie

Tekst publikowany w wydawnictwie jubileuszowym TEATR DRAMATYCZNY M.ST. WARSZAWY 1957-1987.

August Grodzicki

Pierwsze trzydziestolecie Teatru Dramatycznego

Pamiętam ten ciepły wieczór 22 lipca 1955 r. w nowootwartym teatrze w Pałacu Kultury. Wieczór i inaugurację, bo samo przedstawienie nie pozostawiło trwałych śladów w pamięci. Było to jednak Wesele od dziewięciu lat niegrane w Warszawie, Wyspiański od siedmiu lat przegnany ze scen, a więc nowość o wymowie nie tylko artystycznej. Choć próba ukazania poetyckiego pam­fletu politycznego nie bardzo się udała, spektak stał się ważnym wydarzeniem, niemal sensacją, rozpętał mnóstwo dyskusji. Do tego nowy teatr w stolicy. Nie całkiem zresztą nowy. Teatr Domu Wojska Polskiego - bo tak się wtedy nazywał – istniał od roku 1949, początkowo jako teatr objazdowy, potem z siedzibą przy Królewskiej 13, tam gdzie dziś hotel „Victoria".

Po przenosinach do Pałacu Kultury był to już jednak inny teatr: ze znacznie wzmocnionym zespołem, świeżo uformowanym kierownictwem i przede wszystkim nowymi zamierzeniami twórczymi. Toteż, kiedy po dwóch sezonach - czyli trzydzieści lat temu - przy zmianie patronatu przybrał nazwę Teatru Dramatycznego m. st. Warszawy, w istocie pozostał tym samym sprzed dwóch lat teatrem, z większymi teraz możliwościami rozwoju i poszerzonym

kierownictwem. Godzi się je tu przypomnieć, nadało bowiem Teatrow i Dramatycznemu u startu kierunek działania na lata następne, w różny sposób w różnych czasach realizowany. Dyrekcja nadal spoczywała w mocnych rękach Mariana Mellera. W kierownictwie artystycznym pozostał Jan Świderski, ale w triumwiracie obok niego znaleźli się: młody reżyser, uczeń Schillera Ludwik René i Jan Kosiński, wspaniały człowiek i artysta do końca życia związany z tym teatrem; swą scenografią i kulturą intelektualną wpływał na kształtowanie jego oblicza. Kierownictwo literackie od początku

sprawował Konstanty Puzyna, teraz przez dwa sezony wespół ze Stanisławem Marczakiem-Oborskim i Janiną Ludawską. To przypadek , że teatr powstał wtedy, kiedy mógł dostać siedzibę w ukończonym właśnie Pałacu Kultury. Nie było przypadkiem jednak , że tak się ukształtował, taki wybrał kierunek artystyczny i ideowy. Był rok 1955. Coraz liczniejsze objawy „odwilży" w polityce, kulturze, także w teatrze. Coraz śmielsze reakcje przeciw schematom obowiązującego modelu teatralnego, w istocie dziewiętnastowiecznego, obwarowanego zakazami i nakazami. Puzyna opisując początki Teatru Dramatycznego wywodził jego założenia twórcze z tradycji Leona Schillera. Wyznaczała ona zarys „takiego teatru, który by świadomie odcinał się od weryzmu scenicznego, od pudełkowego psy­chologizmu i gry z czwartą ścianą, który by zmierzał w stronę teatru

integralnego - łączącego harmonijnie słowo i aktorstwo z całością elementów widowiskowych, a zarazem porywał się na problematykę intelektualną nieco większego kalibru niż obyczajowa i żywiej obchodzącą ludzi niż historyczne ilustracje do dziejów walki z fe­udalizmem, jakimi nas przez lat kilka zawzięcie karmiono. Chcieliśmy być teatrem w gruncie rzeczy realistycznym, choć nie w sensie stylu, poe­tyki. Raczej w znaczeniu poznawczym... W ogóle myśleliśmy bardziej o teatrze dużego repertuaru niż o teatrze formy. A jeżeli odcinaliśmy się od weryzmu to po to, by odkłamać teatr... Chcieliś­my sztuki świadomie umownej, ale stawiającej rzeczywistą - choćby drażliwą - problematykę współczesności: społeczną , moralną, psycholo­giczną, polityczną. Tak, także polityczną - może nawet z akcentem na to słowo. Chcieliśmy być teatrem - że użyję modnego wśród intelektua­ listów terminu - zaangażowanym. I tak w roz­mowach między sobą określaliśmy nasze założe­nia: teatr antywerystyczny, widowiskowy, inte­lektualny, polityczny"¹.

Taki był zarys programu. W repertuarze zmu­szał do przywrócenia dzieł z klasyki dotąd odsu­wanych - stąd Wesele na inaugurację - i sięganie do współczesności, nie tylko polskiej, z ot­warciem na różne strony świata. Dla widzów sto­licy wszystko to było nowością, choć nie wszystko osiągało poziom doskonałości. Druga z kolei pre­miera Tragedia optymistyczna Wiszniewskiego ukazywała - żeby raz jeszcze zacytować Puzynę - nieuszminkowany obraz rewolucji rosyjskiej w całym jej splocie brutalności, heroizmu, tragi­zmu i nadziei".

Dalej po raz pierwszy po wojnie w Warszawie do niedawna trefny Brecht: Dobry człowiek z Seczuanu z Haliną Mikołajską i światowa prapremiera Szwejka z Aleksandrem Dzwonkowskim - oba przedstawienia w reżyserii Renego, który przeżywał najświetniejszy okres swej twórczości. On też reżyserował rewelacyjną wówczas Wizytę starszej pani nieznanego u nas Dürrenmatta z Wandą Łuczycką w głównej roli. Niebawem w innej sztuce szwajcarskiego pisarza, Romulusie Wielkim, pamiętną kreację stworzył Jan Świderski. Z czasem Dürrenmatt stał się „naddwornym" autorem Teatru Dramatycznego - wystawiono tu aż osiem jego sztuk. W odrabianiu zaległości repertuarowych pojawiali się na głównej scenie i w otwartej w roku 1957 Sali Prób tacy pisarze, jak Arthur Miller (Proces w Salem), Sartre (Diabet i Pan Bóg) , Ionesco (Krzesła, Nosorożec).

Równie ważna , a raczej jeszcze ważniejsza, była polska twórczość współczesna. Tu odbyły się - nie bez trudności - prapremiery debiutów dramatycznych o historycznym wówczas i na przyszłość znaczeniu: Policjanci Mrożka i Kartoteka Różewicza. Dalej sztuki Broszkiewicza (Imiona władzy) i Herberta ( Drugi pokój, Jaskinia filozofów ). Z okresu międzywojennego zmierzono się po raz pierwszy po wojnie w Warszawie ze St. I. Witkiewiczem ( W małym dworku, Wariat i za­konnica w reżyserii Wandy Laskowskiej i sceno­grafii Józefa Szajny ). Prapremierą światową była Iwona, księżniczka Burgunda Gombrowicza (z Bar­barą Krafftówną, w reżyserii Haliny Mikołajskiej).

Ta wyliczanka nazwisk i tytułów przypomina tylko najdonioślejsze zjawiska wyznaczające ran­gę Teatru Dramatycznego w tym okresie. Pomijając klasykę od antyku poprzez Szekspira do Fredry i Gogola i takie cacko teatralne, łączące współ­czesną tonację ze stylem dell'arte, jak Parady Jana Potockiego w inscenizacji Ewy Bonackiej i Władysława Daszewskiego, pokazane także w Teatrze Narodów w Paryżu. Wybór repertuaru zarówno współczesnego jak klasycznego nie wy­nikał z przypadku, z czystej chęci przyswajania modnych nowinek czy odrabiania obowiązków wobec szacownych dzieł przeszłości. Zawsze cho­dziło o jakąś problematykę bliską ówczesnej rzeczywistości: mity narodowe, społeczne i politycz­ne, konformizm i nonkonformizm, tyrania i bunt, praworządność i do absurdu doprowadzone dzia­łania systemu policyjnego, względność moralności pod naciskiem sytuacji ekonomicznej, fanatyzm i ciemnota, sfrustrowana młodzież i dramat „mi­nionego okresu", zbrodnie hitleryzmu i mechanizm zarażania totalitaryzmem. Sztuki, w których szukano tych problemów, wymagały od realizatorów innych środków inscenizacyjnych i aktorskich niż te, obowiązujące dotychczas. W dojrzewającym dopiero do jednolitości zespole znaleźli się doświadczeni aktorzy wysokiej klasy, a także młodzi zdolni i najmłodsi tuż po szkole. Trzeba było po­konywać nabyte czy wyuczone nawyki, by spros­tać nowym zadaniom. W repertuarze współczes­nym na ogół się to udawało - czasem nieźle, czasem znakomicie. Gorzej z klasyką. Ale ambit­ne tendencje przyciągały widzów i ludzi teatru zbuntowanych przeciw dawnej sztampie. Tu, po swej berlińskiej praktyce zakotwiczył się na eta­cie Konrad Swinarski, reżyserując Brechta i Dür­renmatta (m. in. Franka V z Idą Kamińską i Ignacym Gogolewskim). Tu przeniósł się wkrótce po przyjeździe do stolicy i po jej oczarowaniu Gustaw Holoubek - wstrząsający Edyp w tragedii Sofoklesa. Dwaj artyści, którzy zajęli szczytowe pozycje w teatrze polskim następnych dzesięcioleci .

W tych latach wokółpaździernikowych Teatr Dramatyczny przechodził swój okres „burzy i naporu". Burza jak to burza, nie trwała długo, co nie znaczy, że potem nastąpiła słoneczna pogoda. Napór zaczął działać w przeciwnym kierunku, nie od strony teatru, ale na teatr. Lata sześćdziesią­te, okres „małej (bardzo małej!) stabilizacji" nie posłużyły Teatrowi Dramatycznemu. Zmieniały się dyrekcje. Wieloosobową ekipę zastąpił dyrektor i kierownik artystyczny w jednej osobie. Najpierw był nim Jan

Świderski, potem Andrzej Szczepkow­ski, Jan Bratkowski. W krótkich okresach ponowania nie zdołali nadać zwartości zespołowi i tak zresztą nieskonsolidowanemu do końca poprzed­nio. Skurczyła się jego czołówka. Odeszli: Mikołaj­ska, Krafftówna, Holoubek, Swinarski, od 1966 roku Świderski. Przyszli nowi, wśród nich od tegoż roku Zbigniew Zapasiewicz. Wróciła Ryszarda Hanin, wierna odtąd Teatrowi Dramatycznemu na wszyst­kie jego dobre i złe dni. Pod koniec dziesięcio­lecia wzmocnił się zespół dzięki perturbacjom w innych teatrach.

Repertuar na pozór utrzymał się na dawnych podstawach z naciskiem na współczesność: ci sami zadomowieni już autorzy pomnożeni o no­wych (Ghelderode, Arrabal, Frisch, dramaturdzy z Ameryki Łacińskiej), trochę klasyki również po­szerzonej o obszar języka hiszpańskiego (Cervan­tes). Jednakże w wyborze sztuk i ich inscenizac­jach trudno było dopatrzeć się jakiejś linii przewodniej poza cennym zresztą przyswajaniem no­wości. Teatr Dramatyczny zamazywał własne oblicze artystyczne, tracił siły „zaangażowania". Przechodził do rzędu zwykłych scen stolicy produ­kujących lepsze i gorsze przedstawienia. Z listy przedstawień z lat 60-tych w tym okresie wyła­wiam to, co wysunęło się ponad przeciętny poziom i przez swe wartości utrwaliło do dziś w pamięci: Fizycy Dürrenmatta, Ksiądz Marek Słowackiego w reżyserii Adama Hanuszkiewicza z Zofią Ry­siówną i Janem Świderskim, Kroniki królewskie Wyspiańskiego w reż. Ludwika René, scen. Jana Kosińskiego ze Zbigniewem Zapasiewiczem; Na czworakach Różewicza w reżyserii Jerzego Jarockiego; Irena Eichlerówna gościnnie występowała w Jenny Cald­wella. Może jeszcze warto by coś przypomnieć. Taki jednak rysuje mi się ogólny obraz. W obra­zie tym nie może zabraknąć Warszawskich Spot­kań Teatralnych. Zorganizowane po raz pierwszy w roku 1965 staraniem Wydziału Kultury Prezy­dium Rady Narodowej zrosły się trwale z Teatrem Dramatycznym także przez osobę jego wicedy­rektora Mieczysława Marszyckiego, równocześnie kierującego nową imprezą. Spotkania te co roku nabierały charakteru święta teatralnego stolicy. Pobudzały publiczność - wierną mimo rozcza­rowań, jakie się przy tym zdarzaty - do tłum­nego uczestnictwa w przeglądzie uznanych za najlepsze przedstawień kraju.

Na czworakach chlubnie zakończyło okres dy­rektorowania Bratkowskiego. W roku 1972 dyrekcję i kierownictwo artystyczne objął Holoubek. Już trzy lata przedtem wrócił był do Teatru Dra­matycznego, grał w Zemście (ze Świderskim), w Hamlecie, Juliuszu Cezarze Szekspira. Teraz poprowadził teatr w tym samym kierunku reper­tuarowym z przechyłem ku klasyce, zamiarem stworzenia jakby nieoficjalnej sceny narodowej, zakorzenionej w tradycji, ale wyrastającej we współczesności. W czasach ogólnego rozwich­rzenia inscenizacyjnego i postępującego obniże­nia sztuki aktorskiej,

miałaby ono przywracać ład i solidny warsztat zawodowy. Program nigdy nie został sformułowany, wydaje się takim, kiedy z perspektywy czasu śledzimy dzieje Holoub­kowskiego dziesięciolecia. A więc wielki reper­tuar polski i światowy: Wyspiański, Żeromski, Szekspir (4 razy), Eurypides, Sofokles, Racine, Molier. Nowsza klasyko polska: Kisielewski, Ros­ tworowsk i, Zapolska i szeroko reprezentowano światowo - od Ibsena, O'Neill'a, Maeterlincka do Giraudoux i Camusa. We współczesności pol­skiej górowali też swego rodzaju klasycy: Gomb­rowicz (wszystkie trzy sztuki), Mrożek, Zawieyski. Gorzej działo się z nowymi polskimi autorami. W wyborze - nielicznym - ich sztuk nieraz pudłowano, rzadkie były celne trafienia, takie jak Dwie głowy ptaka Władysławo Terleckiego. W no­wościach zagranicznych też niewiele interesującego. Cenne było zapoznanie polskich widzów z autorami wnoszącymi świeże elementy do dra­maturgii radzieckiej: Dworieckim, Wampiłowem, Rodzińskim. Może zresztą czasy - w kraju i no świecie - nie sprzyjały twórczości dramatycznej.

Różnorodność repertuaru wymagała odpowied­nich sił i środków. Zespół aktorski stał się jed­nym z najmocniejszych w Warszawie. Indywidu­alność Holoubka znalazła pole do popisu w szeregu kreacji. W tych latach urósł do wielkości Zapasiewicz. Rozwijał się coraz bardziej Janusz Gajos. Fronczewski zdobywał wysoką pozycję teatralną. Szczepkowski, Voit, Walczewski i wielu innych, także z dawnego zespołu w tym ci, któ­rych nazwiska zrosły się z Teatrem Dramatycz­nym od początku jego istnienia: Łuczycka, Gołas, Pokora, przedwcześnie zmarły Józef Nowak. Naturalną rzeczy koleją zespół zasiliły nowe pokolenia aktorskie. Zabłysła Jadwigo Cieślak-Jankowska, dojrzewali Marek Kondrat, Marek Obertyn. I utalentowani najmłodsi wprost ze szkoły. Nie będę mnożył nazwisk, znaleźć je można i na innym miejscu. Te podane przykładowo starczą, aby wyznaczyć poziom i charakter aktorskiego zes­połu. Zerwanie z naleciałościami naturalizmu, imi­towaniem życia, rutyną uświęconych znaków for­malnych na rzecz zagęszczonych środków teatralnych w budowaniu postaci i dochodzeniu do prawdy myśli i uczuć było realizacją idei, które urzekały Teatr Dramatyczny w jego bujnych po­czątkach. Realizacją niepełną, wyraźną tylko w najwyższych osiągnięciach. One jednak z pers­pektywy historycznej liczą się przede wszystkim, decydują o ocenie ogólnej. Dzień powszedni niewolny od przeciętności, rzeczy poprawnych i mniej udanych, czy zgoła chybionych, zaciera się w cie­niu przeszłości.

Stałym reżyserem pozostał Ludwik René. Działał tu od początku aż do swej emerytury w roku 1982. Jednakże mnogość reżyserów komponują­cych przedstawienia sięgnęła rekordu. Naliczy­łem ich 28 w ciągu dziesięciolecia. Reżyserowali aktorzy z zespołu (łącznie z dyrektorem), wybitni twórcy z zewnątrz, debiutanci młodzi w latach lub w zawodzie. Poszukiwano nowych ludzi do realizowania różnorodnego repertuaru na trzech scenach, bo od roku 1978 przybyła jeszcze Sala Wystawowa. Dążenie godne uznania nie sprzyjało jednak – wobec rozmaitości uzdolnień i postaw stworzeniu jednolitego oblicza artystycznego teatru. Najmocniej odbił się na nim Jerzy Jarocki. Każde jego przedstawienie było wydarzeniem: prapremiera w teatrze zawodowym Ślubu Gombrowicza, Rzeźnia i Pieszo Mrożka, Król Lear Szekspira, Mord w katedrze Eliota. Tragiczna śmierć przerwała świetnie zapowiadającą się twórczość Witolda Zatorskiego poświadczoną Ku­busiem fatalistq Diderota, Mizantropem Moliera, czy Skizem Zapolskiej. Maciej Prus otrzymał na­grodę im. Konrada Swinarskiego za Noc listopa­dową Wyspiańskiego. Na koniec głęboko ujęty i celnie skomponowany Ksiądz Marek Słowac­kiego (z Zapasiewiczem i Cieślak-Jankowską) dał dowód nieprzeciętnego talentu Krzysztofa Zales­kiego. Te i inne przedstawienia ingerowały we współczesność - z biegiem lat coraz dobitniej nie przez sztucznie naciąganą aluzyjność, ale przez sens metaforyczny docierający do spraw istotnych w problemach naszego życia.

Żywotność Teatru Dramatycznego przejawiała się w różnych kierunkach. Działał jego główny ośrodek wielce udanego sezonu Teatru Narodów w Warszawie w 1975 roku, a potem od roku 1980 Międzynarodowych Spotkań Teatralnych po­myślanych jako biennale. Odbywały się nadal z niesłabnącym powodzeniem Warszawskie Spot­kania Teatralne. Sam teatr wędrował na występach za granicą: Włochy, RFN, Węgry, Jugo­sławia.

Wszystko to urwało się w roku 1982. Wraz z dymisją Holoubka, nowymi posunięciami per­sonalnymi i organizacyjnymi - rozbił się zespół, odeszli jego protagoniści. Jedna z najważniej­szych scen stolicy straciła znaczenie. Rozpoczął się dramat Teatru Dramatycznego. Łatwo zniwe­czyć, trudno odbudować. Próby ratowania oka­zały się daremne. Pięć lat nie zapisało się niczym godnym uwagi na kartach dziejów tej sceny. Dziejów, w których wzloty, wahnięcia i upadki ukazywały się w zależności od tego, co działo się w kraju, polityce kulturalnej, w ogóle polityce. Wystarczy skojarzyć znaczące daty tu przyta­czane. Wśród nich trzeba umieścić też rok 1987. Nowe kierownictwo teatru, powroty aktorów, twórcze zamierzenia - otworzyły perspektywę na lepszą przyszłość, przezwyciężenie złej passy. Będzie to zapewne inny teatr. Inne czasy, inne zadania. Ale nadzieja odzyskania dawnej rangi jest w pełni uzasadniona. Tą nadzieją ożywiony Teatr Dramatyczny wkracza w swoje następne trzydziestolecie.

1. Konstanty Puzyna, Teatr Dramatyczny w Warszawie 1955 - 1959, [w] “Pamiętnik Teatralny” 1965, z. 3 - 4.

Cały album do czytania i oglądania poniżej: