Osoby

DZWONKOWSKI Aleksander Jerzy (15 II 1907 Petersburg - 23 III 1977 Warszawa), aktor. Był synem nauczyciela Stanisława D. i Waleni z Wy­szomirskich, mężem aktorki Anieli Rolandowej z Miszczyków. W 1917 przyjechał z rodzicami do Wilna i mieszkał tam do 1922. Ukończył szkołę średnią, potem Kursy Wokalno-Dram. H. J. Hry­niewieckiej w Warszawie (uczęszczał na nie w 1927-30). Debiutował w 1931 w T. Miejskim w Grodnie w "Nadziei". W sez. 1931/32 należał do zespołu T. Objazdowego Samorządów Woj. Biało­stockiego, w 1932-36 do zespołu T. Miejskiego w Bydgoszczy, gdzie występował gł. w repertuarze komediowym i operetkowym. W sez. 1936/37 był aktorem T. Miejskich w Wilnie (m.in. główna rola w "Mężu z grzeczności"). W lecie 1937 grał ponownie w Bydgoszczy, w sez. 1938/39 (a prawdopodobnie także w 1937/38) w T. Polskim w Poznaniu (m.in. Alego w "Ormianinie z Bejrutu"). Brał udział w kampanii wrześniowej 1939; 17 września dostał się do niewoli, został jednak zwolniony z powodu złego stanu zdrowia. W czasie okupacji niem. pracował jako kelner w "Ognisku Aktorów" w Warszawie. Od lutego 1945 występował w T. Miejskim w Czę­stochowie (m.in. jako Kleniewicz w "Uciekła mi przepióreczka"). W sez. 1945/46-1947/48 był akto­rem T. Polskiego w Poznaniu; zagrał tu cieszące się dużym uznaniem role: Zbyszka ("Moralność pani Dulskiej"), Jowialskiego ("Pan Jowialski"), Tobiasza Czkawki ("Wieczór Trzech Króli"), Strasza ("Rozbitki"), Tartuffe'a ("Świętoszek"). W sez. 1948/49-1953/54 należał do zespołu T. Polskiego w Warszawie, gdzie grał m.in. Jowialskiego (na zmianę z L. Solskim) w Panu Jowialskim oraz Podkolesina ("Ożenek"). Za Podkolesina otrzymał w 1952 Nagrodę Państw. II stopnia. W sez. 1954/55-1958/59 i 1960/61-1963/64 występował w warsz. T. Domu Wojska Pol. (później pn. T. Dramatyczny). Wiosną 1955 grał gościnnie w T. Powszechnym. W sez. 1959/60 ponownie wy­stępował w T. Polskim (Argan w "Chorym z uro­jenia"). Od sez. 1964/65 do przejścia na emeryturę (1 I 1976) był w T. Narodowym. W 1959 wyjechał na stypendium Min. Kultury i Sztuki do Włoch i Francji.
Z. Ornatowski pisał, że D. cechował: "charaktery­styczny głos, sugestywne podawanie tekstu, wiele subtelnych chwytów, czyniących daną postać bliską i intrygującą widza. Jest świetnym partnerem, który na wylot zna tajniki sztuki aktorskiej". S. Marczak ­Oborski zauważył, że: "komizm o zabarwieniu ir­racjonalnym, ta jedyna ucieczka człowieka wobec paradoksu istnienia, był specjalnością Aleksandra Dzwonkowskiego. Trafność tego komizmu sprowa­dzała się na przykładzie klasyków Gogola i Fredry, tak samo jak i nowych autorów - Brechta, Dur­renmatta czy Mrożka". J.P. Gawlik widział w D. kontynuatora aktorstwa A. Żółkowskiego; pisał o nim: "jest typem aktora aintelektualnego o wyjąt­kowej intuicji, zapewniającej nieomylność artysty­cznego wyboru. Jest artystą żywiołu, mistrzem z bożej łaski". E. Csató uważał, że D. "należy do tej szkoły komików, którą można wywodzić od Frenkla; jego twórczość ma jednak odrębny własny ton. Jego komizm rodzi się ze swoistej flegmaty­czności, spokojnego dokładnego wymierzania ru­chów, gestów, spojrzeń, całego zachowania się, przy czym wrażenie komizmu wywołuje właśnie okoli­czność, że ten precyzyjnie zwolniony mechanizm działa jakby niezależnie od sytuacji, w jakiej znaj­duje się postać dramatyczna, często w sposób wobec niej kontrastowy". Do najwybitniejszych ról D. na­leżały grane w T. Dramatycznym w Warszawie, takie jak: Wang ("Dobry człowiek z Seczuanu", 1956), tyt. w "Szwejku" (1957), Alfred Ill ("Wizyta starszej pani", 1958), Sierżant policji, prowokator ("Policjanci", 1958), Akki ("Anioł zstąpił do Babilonu", 1961) oraz ponownie Podkolesin ("Ożenek", 1961). O roli Pod­kolesina pisał A. Grodzicki w 1952: "Aktor ma idealne do tej roli przyrodzone warunki: głos, spo­sób mówienia i temperament sceniczny", a w 1961 A. Wirth: "Dzwonkowski gra postać, która nie po­trafi działać, lecz jest działana. Jest biernym przed­miotem intryg Fiokły Iwanowej i Koczkariewa. De­monstruje życiową filozofię biernego oporu". A. Jarecki stwierdzał: "Komizm Dzwonkowskiego łączy się z jakimś tajemniczym i bardzo współczesnym gatunkiem liryki, śmieszy przez czułość. Drewniany, gburowaty Podkolesin - Dzwonkowski, z pozba­wioną wszelkiego wyrazu twarzą, wywołuje salwy śmiechu na widowni i budzi najszczerszą sympatię, gdy ucieka w ostatniej chwili przez okno salwując swoją kawalerską wolność i wraz z nią, co prawda, swoją kompletną bezduszność". Grając rolę Wanga stworzył postać statycznego, stylizowanego bohatera brechtowskiego. "Twarz Wanga ściąga wyraz tępego zmęczenia układając się w łagodne, pionowe fałdy od ust i nosa w dół, aby zastygnąć w nieruchomą maskę o zubożonym i zwolnionym życiu psychicz­nym, w jakim mieszczą się jednak, a nawet jakie określają - najpiękniejsze idee sprawiedliwości i prawdy. Ten podstawowy kształt twarzy posiada swój formalny odpowiednik w sylwetce równie do­kładnie rzeźbionej, równie opracowanej, a wyraża­jącej identyczną postawę. Uzewnętrznia ona - po­dobnie jak twarz - szlachetność, zmęczenie i tępotę nosiwody" (J.P. Gawlik). W roli Szwejka, zdaniem S. Treugutta wykładał "scena po scenie filozofię równowagi moralnej wobec historii. To właśnie nazywa się kreacja roli: harmonijne rozłożenie zada­nia, dyktowanego przez tekst, na ruch, głos, wygląd zewnętrzny, na tempo, w jakim wloką się przypo­wieściowe gadki, nawet na sposób palenia". Za najwybitniejsze jego osiągnięcie aktorskie uznała krytyka rolę Alfreda Illa. "Jego bardzo ludzkie, bardzo ciepłe aktorstwo, którym najlepiej odtwarza różne ofiary losu - daje tu postać przejmująco, tragicznie ludzką. Jest w tym Illu i liryzm małego człowieka, i tchórzostwo, i fanfaronada głupca, kie­dy Ill jest ważny, kiedy ma zostać burmistrzem i od niego zależy pomówienie z Klarą. A potem ten mały rozdokazywany człowieczek staje się powoli poważny, wzruszający, tragiczny. Kiedy zaczyna się bać i kiedy przestaje się bać. Wtedy przestaje już całkiem być śmieszny - a staje się bardzo skupiony i smutny, łagodny i wyrozumiały dla spraw tego świata, dostojny, jak człowiek przed samą śmiercią". "Dzwonkowski stworzył wielką tragedię małego człowieka" (M. Czanerle). Z innych ról D. warto wymienić takie, jak: Mateusz Skipps ("Szkoda tej czarownicy na stos"), Dziadek ("Grupa Laokoona"), Samuel ("Czerwone róże dla mnie"), Klucznik ("Śmierć porucznika"), Kamerjunker ("Dziady"), Kwaskiewicz ("Ciężkie czasy"), Pigwa ("Sen nocy letniej"), Łuka Łu­kicz ("Rewizor"). W 1966 grał gościnnie Starego Li­stonosza ("Poczta się nie myli") w Studenckim T. Satyryków (STS). Ostatnią jego rolą był Zjubin ("Protokół pewnego zebrania") w T. na Woli (prem. 29 X 1976). Występował w wielu filmach pol., w Teatrze TV i w słuchowiskach radiowych (zna­komity w interpretacjach radiowych opowiadań S. Mrożka).
Bibl.: Almanach 1976/77; Csató: Pol. t. współczesny; Da­nowicz; Ujarzmianie Melpomeny; Fik; 35 sezonów (il.); Formanowicz; Gawlik: Twarze (il.); Hist. filmu t. 4 (il.). 5; Koczanowicz s. 167, 171, 172 (il.); Marczak-Oborski: Życie teatr. 1944-64; 75 lat T. Pol. w Poznaniu s. 417; T. Dramatyczny w Warszawie (il.); A. Wirth; Teatr ja­ki mógłby być, Warszawa 1964; Ekran 1959 nr 31 (B. Kaź­mierczak), 1976 nr 19 (Z. Ornatowski), 1977 nr 11; Kron. Warsz. 1978 nr 1 (Z. Koczanowicz); Kur. Warsz. 1936 nr 354, 1937 nr 218, 1939 nr 15; Scena 1977 nr 6; Sł. Powsz. 1975 nr 166 (M. Śledzińska); Sztandar Młodych 1961 nr 270 (A. Jarecki); Teatr 1952 nr 9 (A. Grodzicki), 1957 nr 6 (S. Treugutt); Teatr i Film 1958 nr 8 (M. Czanerle); Trybuna Ludu 1977 nr 76; Życie Lit. 1958 nr 42 (J.P. Gawlik); Akta (tu fot.), ZASP; Programy, wycinki prasowe, IS PAN; Wosiek: Teatry objazdowe. Ikon.; W. Bartoszewicz: D. jako Jan Du Barry (Wesele pani Du Barry), dwa rys., tusz, 1948 - MTWarszawa; J. Żebrowski: D. jako Wang (Dobry człowiek z Seczuanu). karyk., rys., repr. Express Wiecz. 1956 nr 53; J. Żebrowski. D. jako Szwejk (Szwejk) i D. jako Grześ (Damy i huzary). karyk., rys., repr. Express Wiecz. 1957 nr 38, 201;
Fot.- Arch. Dok. Mech., IS PAN, MTWarszawa.
Film.: 1949 - Skarb (f.); 1953 - Żołnierz zwycięstwa (f.); 1957 - Kapelusz pana Anatola (f.), Zemsta (f.); 1959 - Inspekcja pana Anatola (f.); 1960 - Tysiąc talarów (f.), Zezowate szczęście (f.); 1962 - Dotknięcie nocy Jutro premiera (f.), Rodzina Milcarków (f.), Spóźnieni prze­chodnie, n. II (f.); 1963 - Godzina pąsowej róży (f). Mansarda (f.); 1964 - Przerwany lot (f.); 1965 - Sam pośród miasta (f.); 1966 - Niewiarygodne przygody Marka Piegusa (s. tv), Przepraszamy za usterki (d.); 1966-68 -Stawka większa niż życie (s. tv); 1967 - Duch z Canterville (tv), Dziadek do orzechów (f.), Mocne uderzenie (f.), Paryż -Warszawa bez wizy, (f.), Piękny był pogrzeb. ludzie płakali (tv); 1968 - Świat grozy (f.); 1969 - Czerwone i złote (f.), Do przerwy 0:1 (s. tv); 1970 - Paragon, gola! (f.); 1971 - Kłopotliwy gość (f.); 1972 -Podróż za jeden uśmiech (f.), Podróż za jeden uśmiech (s. tv); 1973 - Chłopcy (tv), Kaprysy Łazarza (tv), Opętanie (f.), Poszukiwany-poszukiwana (f.), Stawiam na Tolka Ba­nana (s. tv); 1974 - Zaśpiewajmy to jeszcze raz (d.); 1975 - Ziemia obiecana (f.); 1976 - Domy z deszczu (tv); Fragm. kronik i materiałów film. z 1956-75, Arch. WFD; Materiały - Archiwum TV Warszawa.
Nagrania: Baśnie - Pol. Nagrania.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994