Osoby

ur. 11.05.1943, Warszawa
 

Aktor, reżyser, pedagog, dyrektor teatru.

Uznanie i popularność przyniósł Janowi Englertowi najpierw film, toteż obfity dorobek filmowy stanowi ważną część jego artystycznej biografii.

Debiutował jako czternastolatek w filmie Kanał Andrzeja Wajdy (1957); po roli w telewizyjnym przedstawieniu Notesu Skowrońskiego (1968) zwrócił na siebie uwagę Kazimierza Kutza, który powierzył mu rolę Erwina w dwóch częściach tzw. tryptyku śląskiego: Sól ziemi czarnej i Perła w koronie. Aktorski wizerunek Englerta w świadomości widzów, i to na długie lata, ukształtowała jednak rola inna – Zygmunta, młodego żołnierza Armii Krajowej, w kultowym serialu telewizyjnym Kolumbowie, zrealizowanym na podstawie powieści Romana Bratnego (1970). Popularną rolą był też sympatyczny warszawski cwaniak, Rajmund Wrotek, w serialu Jana Łomnickiego Dom, przedstawiającym losy mieszkańców stołecznej kamienicy w powojennej Polsce (serial powstawał w latach 1988-2000). Barwną galerię polskich inteligentów, wyznających określony system wartości, stworzył aktor w serialach: Polskie drogi Janusza Morgensterna (1976), Matki, żony i kochanki Juliusza Machulskiego (1995), Sława i chwała Kazimierza Kutza (1997), Czas honoru (2008), Sprawiedliwi (2010). Grał też w innych serialach: Noce i dnie Jerzego Antczaka (1977), Lalka Ryszarda Bera (1977), Rodzina Połanieckich Jana Rybkowskiego (1978). Dorobek filmowy Englerta liczy w sumie ponad sto ról (min. Doktor Judym w adaptacji powieści Stefana Żeromskiego, dokonanej przez Włodzimierza Haupego, dowódca Orsza w Akcji pod Arsenałem Jana Łomnickiego, Conrad w Magnacie Filipa Bajona, Wiktor w Komedii małżeńskiej Romana Załuskiego, Rotmistrz Czesław Konarski w Katyniu i doktor w Tataraku Wajdy).

Artysta niejednokrotnie próbował zmienić/odświeżyć swój filmowy aktorski wizerunek, odchodząc od emploi amanta, uwodziciela i kochanka (gangster Lipski w obu częściach Kilera Juliusza Machulskiego, Śmierć w Świątecznej przygodzie Dariusza Zawiślaka, czy też Jarek Bronko w filmie Szczur Jana Łomnickiego).

Podobnie dbał o różnorodność wizerunków scenicznych w teatrze, który stawia w swojej pracy najwyżej: „teatr jest ciągle miejscem, gdzie bywa się artystą”. Był związany z różnymi teatrami stolicy, po ukończeniu Wydziału Aktorskiego PWST (1964) pracował w Teatrze Polskim, gdzie zagrał Heliogabala w Irydionie Krasińskiego, w reżyserii Jerzego Kreczmara (1966). W latach 1969-1981 był aktorem Teatru Współczesnego (Leon Węgorzewski w Matce Witkacego w reżyserii Erwina Axera, Gustaw w Dziadach wileńsko-kowieńskich w inscenizacji Jerzego Kreczmara). Powrócił do Teatru Polskiego za dyrekcji Kazimierza Dejmka (1981-1994), i zajął czołowe miejsce w zespole jako aktor i reżyser. Wystąpił w roli Konrada w Wyzwoleniu Wyspiańskiego (1982), owacyjnie przyjmowanym przez publiczność, oraz tytułowego Vatzlava w sztuce Sławomira Mrożka (1982) i Bartodzieja w Portrecie tego samego autora (1987) w reżyserii Dejmka. Zagrał też Gustawa w słynnych Ślubach panieńskich Fredry, w reżyserii Andrzeja Łapickiego (1984).

Za szczególnie ważną w  karierze Englerta uznaje się rolę Ryszarda III w dramacie Shakespeare’a w inscenizacji Macieja Prusa, w której przełamał swój amancki wizerunek, tak lubiany przez publiczność (1993); jego szekspirowski król Lir (1998) nie miał jednak w sobie takiej artystycznej siły. Ważnym doświadczeniem dla aktora stała się praca z Jerzym Grzegorzewskim, który w Teatrze Narodowym powierzył mu rolę Generała Chłopickiego w Nocy listopadowej (obie wersje), potem hrabiego Henryka w Nie-Boskiej komedii Krasińskiego (2002), wreszcie głównego bohatera Duszyczki wg Różewicza, starzejącego się mężczyzny, który podejmuje rozrachunek ze swoim życiem (2004). Englert pracował również z Jerzym Jarockim (Tango, Błądzenie) i z Grzegorzem Jarzyną (T.E.O.R.E.M.A.T., Nosferatu).

Shakespeare, Czechow, polscy romantycy, Witkacy to autorzy, po których Jan Englert sięga najchętniej jako reżyser – czyta wnikliwie ich dramaty i szuka u nich inspirującego materiału do pracy z aktorem, w której jest mistrzem. W bogatym dorobku reżyserskim Englerta ważne miejsce zajmują ambitne realizacje telewizyjne dramatu romantycznego, wydobywające indywidualną problematykę egzystencjalną (Irydion Krasińskiego, 1982; Kordian Słowackiego, 1994, Dziady Mickiewicza z Michałem Żebrowskim w roli Gustawa-Konrada, 1997). Do najciekawszych osiągnięć z lat ostatnich należy realizacja telewizyjna Przygody Sándora Máraia z rolą doktora Petra Kadara (zagraną cztery lata wcześniej w Teatrze Polonia Krystyny Jandy).

W Teatrze Narodowym – dyrektorem artystycznym tej placówki jest od 2003 roku do dzisiaj – chętnie inscenizuje klasykę, m.in. Fredrę (Dożywocie, w którym zagrał Łatkę; Śluby panieńskie i rola Radosta, Fredraszki), Molière’a (Szkoła żon, w której zagrał Arnolfa), Czechowa (Iwanow), Calderona (Księżniczka na opak wywrócona), jednak sięga też do literatury współczesnej, nieraz tworząc znakomity teatr psychologiczny (Udręka życia Hanocha Levina). Jako dyrektor konsekwentnie powierza reżyserię młodym twórcom, dba o reprezentatywność repertuaru, w którym dramaturgia współczesna spotyka się z dawną i najdawniejszą, ale przede wszystkim o najwyższą jakość artystyczną spektakli.

Od 1980 roku wykłada w warszawskiej szkole teatralnej, dzisiaj Akademii Teatralnej; gdzie przygotował dyplomowe spektakle: Fredraszki (1990) Sen nocy letniej Shakespeare’a (2001), Matka (1984), W małym dworku (1997) i Bezimienne dzieło Witkacego (1987, 2005). Pełnił funkcję dziekana wydziału aktorskiego, potem rektora tej uczelni, trzykrotnie. Ma wielkie zasługi w realizacji idei odbudowy gmachu Collegium Nobilium, teatru szkolnego ojców pijarów, który obecnie służy Akademii za główną scenę i miejsce różnorodnych wydarzeń artystycznych (jak np. Międzynarodowy Festiwal Szkół Teatralnych, którego Enlert jest inicjatorem.).

Barbara Osterloff